Deel 3: Doctor Khumalo will see you now

Wat gaat er eigenlijk om in die hoofdjes?

“Some people believe football is a matter of life and death, I am very disappointed with that attitude. I can assure you it is much, much more important than that.”

Bill Shankly

---

Wat dat met mij doet?! De supporter in het beginfilmpje van deze blogreeks is zijn emoties even niet meer de baas als hij die vraag krijgt. Ik zou dan ook maar wat graag weten wat er op dat moment allemaal in zijn hoofd omgaat. Waarom is er niet een simpele app op je telefoon, die zijn gedachten als een soort ondertiteling toevoegt aan de video? Helaas zijn Elon Musk en consorten te druk met nazisaluten en Trump pleasen, anders was er vast al een app geweest die precies dat kan.

Gelukkig zijn er nog genoeg knappe koppen op deze wereld die hun kennis en kunde wél hebben ingezet voor iets nuttigs: voetbal. En dan specifiek het gedrag van supporters. Doctor Khumalo (de naamgever van dit deel) heeft daar overigens geen reet mee te maken, maar zo’n voetbalnaam is te mooi om niet gebruiken voor zo’n stuk. Over Afrikaanse voetbalnamen kan sowieso een heel boek volgeschreven worden, maar dat is misschien iets voor een later moment.

Het Grote Waarom

Je kunt niet-voetbalfans wel proberen uit te leggen wat er zo leuk is aan 22 volwassen mannen die in een gek pakje achter een bal aanrennen. Of je kunt wel proberen goed te praten dat je, samen met duizenden andere volwassenen, een man met een fluit voor hoerenzoon hebt uitgemaakt. Je kunt ze proberen uit te leggen dat het van levensbelang is dat je club dit weekend weer een keer wint. Of dat het heel normaal is om te verwachten dat jouw club tientallen miljoenen euro’s betaalt voor een Braziliaanse puber met puisten en een beugel. 

Kun je allemaal proberen, maar je kunt het ook niet doen. Niet-voetbalfans zitten nou eenmaal anders in elkaar. Laten we het dus maar eens proberen met wetenschap. Iets waar ik normaal gesproken in het voetbal wars van ben. Ik blijf het liefst zo ver mogelijk weg bij de Pieter Zwarts van deze wereld. Maar in dit geval is het een vorm van voetbalwetenschap die me wel interesseert. Want ook over voetbalsupporters en hun gedrag zijn genoeg onderzoeken te vinden.

Murica

Klein nadeel, veel van de onderzoeken zijn Amerikaans (dat ze daar een sport hebben die American football heet helpt bovendien niet bij het Googlen). En wie weleens naar Amerikaanse sporten - en dan vooral de supportersbeleving - heeft gekeken, weet dat het er daar toch net wat anders aan toe gaat dan bij ons in Europa. Defense, defense roepen en met de Amerikaanse vlag op je buik geschminkt hot dogs vreten en bier over jezelf gooien: dat zie je gelukkig niet op de Europese tribunes. Maar met een beetje gedegen Google-werk kom je ook tot goede Europese onderzoeken. 

Bijvoorbeeld het boek Iedereen supporter? van de Vlaamse voetbalfan en professor sport- en bewegingspsychologie Filip Boen. Vanuit zijn dubbelrol als fanatiek Beerschot-supporter en wetenschapper beschouwt hij de voetbalsupporter van binnenuit en van buitenaf. Bijkomend voordeel: hij herinterpreteert en herhaalt de eerder genoemde onderzoeken van de Amerikanen, om het zo beter aan te laten sluiten op onze wereld. 

Ga ik hier dan schaamteloos meeliften op al het werk dat Filip Boen en al die Amerikaanse geleerden hebben gedaan? Oh, jazeker! Maar natuurlijk niet zonder dat ik Ons Filip een enorme denkbeeldige veer in zijn Vlaamse reet stop. Eigenlijk heeft hij al het gras al voor mijn voeten weggemaaid. Niet dat ik het als simpele marketeer en stukjesschrijver beter had gedaan dan hij, maar toch: hij heeft onderzocht wat ik op mijn manier ook wilde onderzoeken. Chapeau Filip, chapeau, chapeau…

Verschillende niveaus in supporterschap

Zo had ik moeite met het maken van onderscheid tussen supporters, op de omschrijving van diehard supporters was ik nog wel gekomen, maar hoe noem je de groepen daaronder? Voor de onderzoeken over sportfans is hierbij gekozen voor een schaal die begint bij fair weather fans, oftewel, mooiweersupporters. De schaal loopt uiteindelijk door tot diehardfans, de mensen die hun leven afstemmen op hun club en oprechte emotie voelen bij de resultaten, ook in de dagen ná de wedstrijd. Voor de onderzoeken - en voor mij - is het bovenste deel van de schaal natuurlijk het meest interessant. Fair weather fans komen en gaan, maar diehardfans blijven hun club trouw. 

Hoe werkt het?

Bij de diehardfans treden ook allerlei psychologische processen op. Voor, tijdens en na de wedstrijd, maar ook in hun verdere dagelijkse leven. Nick Hornby schrijft in Fever Pitch dat supporterschap geen tweedehands genoegen is. Met andere woorden, je lift niet mee op de successen en emoties van de spelers op het veld, maar je voelt ze net zo heftig of vaak zelfs nog heftiger.

Zo is onderzocht of een nederlaag ook écht pijn doet bij fans. En dat doet het. En is er gekeken naar testosteron- en cortisolniveaus bij supporters tijdens een wedstrijd, die schieten omhoog. Dit gebeurt dus niet alleen bij de spelers en trainers, maar ook bij de fans. Het schijnt hierbij dan ook nog eens zo te zijn dat je je als fan vooraf onbewust altijd instelt op een nederlaag - dat stofje werkt blijkbaar niet bij Ajacieden. 

BIRGing en CORFing

Dan ga ik nu toch ook wat Pieter Zwart-achtige dingen roepen. Geen xG of xGOT, maar BIRGing en CORFing. We moeten het er maar even mee doen. 

Ik hou mijn spreekbeurt dus vandaag over BIRGing en CORFing. 

BIRGing en CORFing staan voor Basking in reflected glory en CORFing voor Cutting off reflected failure. Dan hoef ik jullie dat in ieder geval niet meer uit te leggen. Klinkt allemaal heel moeilijk, maar dat is het niet. Mensen zijn ook maar simpele wezens.

Kort gezegd is BIRGing wat je doet, als je team het goed doet. Je lift mee op dat succes, je associeert jezelf met het succes van een ander, in dit geval dus je favoriete club. BIRGing is wat je op maandag doet bij het koffiezetapparaat als je team gewonnen heeft. Bij BIRGing is het ‘we’ hebben gewonnen, ‘we’ worden kampioen en ‘wij gaan Europa in’. Je hebt het het liefst de hele dag over de glorieuze overwinning. Dit doet blijkbaar ook wat met je eigen zelfvertrouwen, je kunt dus beter een date of sollicitatiegesprek hebben op de dag na een overwinning. En als de date of het gesprek toch geen succes wordt, dan kun je met terugwerkende kracht de spelersbus opwachten.

En nu de grote verrassing: CORFing is het tegenovergestelde van BIRGing. Je sluit je af van een falende club. Dit komt onder diehard-fans niet voor in de vorm die je dan misschien denkt. Het moet wel heel lang heel slecht gaan willen mensen hun clubliefde overboord gooien. Maar in afgeslankte vorm komt het wel voor. Je hebt het bij het koffiezetapparaat liever niet over de wedstrijd als je team verloren heeft en als je er naar gevraagd wordt waren ‘ze’ gigantisch slecht, hebben ‘die prutsers’ het kampioenschap verspeeld of zijn ‘ze’ het shirt van de club niet waard (misschien wel de meest kinderachtige respons op slechte resultaten). 

BIRGing en CORFing zijn bedacht door een Amerikaanse wetenschapper (Cialdini). Voor het onderzoek werd onder andere gekeken naar het aantal mensen dat de clubkleuren de dag na een overwinning of nederlaag droeg. Met andere woorden, hoeveel van de obese beroepsidioten hadden ook na een nederlaag nog een shirt aan of een petje op van hun favoriete team? In Nederland zou je dit onderzoek kunnen reproduceren, maar dan kom je waarschijnlijk (en hopelijk) op 0 voetbalshirtjes na een overwinning en 0 na een nederlaag. Niks tegen voetbalshirtjes overigens, ik heb ook een hele kast volhangen, maar het gaat me toch wat te ver die in het dagelijks leven te dragen, laat staan naar mijn werk.

Wat het betekent - een leven lang fan

Er komen dus een hoop emoties los bij mensen als het om de resultaten van hun team gaat. Zowel positief als negatief. En door die loyaliteit aan de club wegen de belangen voor de fans vaak ook veel zwaarder. Natuurlijk ervaren de spelers ook regelmatig enorme druk, meer dan een supporter zich kan voorstellen. Maar die druk is tijdelijk, de trots na een succes is tijdelijk. Bij fans kan de teleurstelling of het succes eeuwig duren. Dat zie je vooral bij onverwachte successen of grote drama’s bij kleinere clubs (dus alles wat niet tot de traditionele top behoort). 

Om bij mijn eigen club te blijven: FC Twente heeft in haar historie vier significante prijzen gepakt: 1x landskampioen en 3x de beker. Voor de spelers die de prijzen wonnen waarschijnlijk een fantastische herinnering, maar voor velen van hen was Twente maar een klein deel van hun carrière, de gemiddelde speler speelt immers niet veel langer dan een paar jaar voor een club. 

Voor de fans was het landskampioenschap iets dat ze zich in grote delen van hun supportersloopbaan niet konden voorstellen. Niet voor niets zag je huilende mensen in het uitvak bij NAC. Niet voor niets stonden duizenden mensen de spelersbus uit te zwaaien en waren er nog duizenden meer die de bus terug zagen keren met een dronken struikelende Theo Janssen. 

Al worden we laatste, of degraderen we

Dezelfde mensen waren er ook nog toen het slechter ging met Twente, met uiteindelijk de degradatie tot gevolg. Ronnie Stam zat toen waarschijnlijk al midden in de coke-business, Kenneth Perez was druk bezig om zijn imago als fulltime mopperkont op te bouwen en Bryan Ruiz was zijn onwaarschijnlijke transfer van Sporting naar Santos aan het afronden. Ongetwijfeld zullen de kampioenen van 2010 het bericht over de degradatie gelezen hebben, gedacht hebben dat het toch wel jammer is, maar 5 minuten later gingen ze weer over tot de orde van de dag (behalve Wout Brama dan, maar dat noemen we dan maar de uitzondering die de regel bevestigt).

Zo ging het niet voor de fans van Twente. Die liepen met een kutgevoel op hun werk en zaten wekenlang in spanning of hun club wel kon blijven bestaan. En zo zijn er nog talloze voorbeelden van clubs in de problemen. Kijk bijvoorbeeld naar KV Mechelen dat bijna niet meer bestond, kijk naar Rangers dat zichzelf ineens terugvond op het laatste niveau. Kijk naar de 2e Bundesliga waar je struikelt over de grote clubs van voorheen, maar waar wekelijks nog supportersaantallen gehaald worden waar ze in de grote competities jaloers op zijn.

Of als je wil weten wat ‘het’ doet met supporters als er een succes wordt geboekt: kijk onderstaande filmpjes. Dat heb ik in ieder geval al tientallen keren gedaan. De eerste is een recente van Hibernian, na de derbywinst tegen Hearts. De tweede van San Lorenzo (Argentinië) na een nederlaag tegen Independiente, waardoor ze op de rand van degradatie stonden.

Kippenvel

En nog een beetje meer kippenvel

Ingroep en uitgroep

Ons Filip onderzocht ook hoe het fanatisme ontstaat en hoe dit vaak leidt tot het ‘haten’ van de tegenstander. Simpel gezegd heeft dat ermee te maken dat je de verschillen die er binnen je eigen groep supporters (ingroep) ongetwijfeld zijn, verkleint of zelfs helemaal vergeet. Maar de verschillen met de rivaliserende supporters (uitgroep) vergroot je alleen maar in je hoofd. Dat is geen bewust proces, maar dat gaat automatisch. Bij de een wel wat sterker dan bij de ander natuurlijk, maar het gebeurt. Hoe intelligent, nuchter, lief en/of begripvol je ook bent. 

En die tegenstellingen tussen groepen zorgen er ook voor dat je je daadwerkelijk anders gedraagt, dat je dingen doet en zegt die je in je eentje of in een kleine groep nooit zou doen of zeggen. Denk bijvoorbeeld maar na of je wel eens meegezongen hebt met spreekkoren richting tegenstanders. En of je wel eens gejuicht hebt om een blessure bij een tegenstander. Dit trekt zich vaak ook door naar het dagelijks leven. Als je je als Ajacied voorstelt aan een Feyenoorder hoef je niet te verwachten dat het een leuk gesprek wordt. Om nog maar te zwijgen over Celtic-Rangers, Partizan-Rode Ster of Galatasaray-Fenerbahce. 

Om het nog erger te maken heb je in een voetbalstadion ook nog te maken met gescheiden vakken; de uitsupporters zitten ergens weggestopt in een hoekje, je wordt letterlijk van elkaar gescheiden. Daarnaast staat er ook nog wat op het spel: winst of (punt)verlies. Het komt zelden voor dat beide teams blij zijn met de uitslag. Er is dus altijd een team teleurgesteld.

Een ander aspect dat de emoties tijdens een wedstrijd vergroot is het feit dat er bij voetbal relatief weinig gescoord wordt in vergelijking met andere sporten. Elke beslissing en elk moment kan daarom van groot belang zijn. Dat kan een beslissing zijn van de scheidsrechter, maar ook een foute bal van je centrale verdediger. Heel anders dus dan bij andere sporten waar tientallen of zelfs honderden (doel)punten worden gemaakt tijdens een wedstrijd.

David en Goliath

Je kunt geen voetbalkrant of voetbaltijdschrift openslaan of er staat wel iets in over een klassiek gevecht tussen David en Goliath. De grote tegen de kleine club. Op supportersvlak leven die verschillen ook. Het is anders om supporter te zijn bij een grote club dan bij een kleine(re) club. Maar in de kern draait alles wel om de identificatie met je club en het gevoel ergens bij te horen, ook als het even wat slechter gaat.

Een leuke tegenstelling in het voetbal is dat veel fans van grote clubs niet begrijpen hoe je fan kunt zijn van een kleine club en veel fans van een kleine club niet kunnen begrijpen waarom je fan zou zijn van een grote club. Als je bijna elke week verliest en naar belabberd voetbal moet kijken, waarom zou je dan nog gaan? En als je elke week wint en je wordt bijna elk jaar kampioen, wat heb je dan nog om voor te juichen?

Teleurstelling vs. vreugde

Laten we het eerst eens bekijken vanuit het supporten van een topclub. En om het niet te moeilijk te maken blijven we hiervoor in Nederland. Voor fans van de traditionele top 3 is er altijd meer. Er zijn een paar teams die elk jaar strijden om alle prijzen, nationaal en internationaal. Maar slechts heel zelden winnen ze ook al die prijzen. Er is dus altijd meer, meer, meer. Spelers en supporters raken niet snel verzadigd. En wat meespeelt bij een grote club: slechte resultaten komen veel harder aan. 

We kunnen ons allemaal nog de boze Ajax-fan herinneren die van Basten uitschold voor pannenkoek. Het filmpje dat deze blogreeks inleidt, draait om een boze PSV-supporter die de spelersbus opwacht en hoe vaak hebben we wel niet gezien dat boze Feyenoord-fans het Maasgebouw bestormen, technisch directeuren bedreigen of spelersbussen opwachten? Genoeg nog om boos over te worden in de grote stadions van de topclubs. 

Dan heb je nog de laag hieronder, de subtop: clubs als mijn eigen FC Twente en AZ, Utrecht, Heerenveen, etc. Clubs die over het algemeen in het linkerrijtje staan of ervoor strijden. Clubs die incidenteel een keer kampioen kunnen worden, of op zijn minst de beker kunnen pakken. Clubs die (af en toe) Europees spelen en daar voor een verrassinkje kunnen zorgen. 

Bij deze clubs heerst soms toch het topclub-virus: ze verwachten dan elke wedstrijd een overwinning en zijn teleurgesteld als het resultaat anders is. Maar bij succes is de vreugde toch net wat groter dan bij de topclubs - diep van binnen weten ze namelijk dat het winnen van een bekerfinale of het bereiken van een volgende ronde in Europa het maximaal haalbare is. En nog dieper van binnen weten ze ook dat het zomaar om kan slaan bij de middelgrote clubs. Het voorbeeld van de degradatie van Twente noemde ik al, maar ook de andere clubs uit de subtop hebben hun pieken en dalen gehad. 

Kijk naar Vitesse, daar zaten in de succesjaren 100 diehard fans en 3 verdwaalde en verdwaasde Airborne-veteranen op de tribune. Maar toen de club bijna ophield te bestaan bleken er toch ineens duizenden mensen met een geel-swert hert te zijn. Kijk je over de grens, dan zie je nog tientallen van dit soort voorbeelden. Clubs die enkele jaren geleden nog Europees speelden, bekerfinales wonnen of zelfs meestreden om het kampioenschap, die nu verpieteren op een lager niveau. 

Once in a lifetime

Met dit in het achterhoofd is het niet gek dat de emotie des te groter is als er wel een succes lonkt, helemaal als je club nog nooit een prijs won. Jaarlijks vinden er complete volksverhuizingen plaats bij bekerfinales over de hele wereld. Zo zou je dit jaar waarschijnlijk de hele Kuip wel met Go Ahead-supporters kunnen vullen voor de bekerfinale, werd Londen overspoeld met Geordies voor de League Cup-finale en heel Bielefeld zal eind mei de trein naar Berlijn pakken. 

Die tocht naar de Kuip, Wembley, het Olympisch stadion in Berlijn of andere finalestadions wordt automatisch mooier als het niet een topclub of subtopclub is die kans maakt op de winst. Maar een ‘kleine’ club. Het kan een once in a lifetime-dingetje zijn. Een succes waar je je hele leven op kunt teren. En dat is ook gelijk een van de redenen waarom mensen trouw blijven aan een kleine club. Bij Leicester City kunnen ze hierover meepraten. 

Maar ook kleinere successen worden gevierd. Een NAC-supporter kan jarenlang teren op een overwinning tegen Ajax of het bereiken van de halve finale van de beker. Wat trouwens niet betekent dat de Ajax-supporter niet kan genieten, die stellen alleen andere eisen. Die vinden een kampioenschap met slecht voetbal al weinig reden tot juichen (behalve nu onder Farioli - is Ajax een kleine club geworden?). Maar die staan dan weer op de banken als ze met mooi voetbal ver komen in Europa, of als ze niet alleen het kampioenschap, maar ook de beker pakken.

Kort samengevat: of je nu fan bent van een topclub of van een club ‘in de marge’ er is altijd wat te genieten en er is altijd wat te zeuren. Maar het leven van een diehardfan is nooit saai, er gaat van alles om in die hoofdjes voor, tijdens en na die 90 minuten en ook over 50 jaar ben je nog fan van dezelfde club. 

“Some people believe football is a matter of life and death, I am very disappointed with that attitude. I can assure you it is much, much more important than that.”

Lees-, kijk- & luistertips

Iedereen supporter? Het groepsvirus in ons brein - Filip Boens Heb ik veel uit mogen jatten voor dit stuk, maar als je de echte wetenschappelijke duiding wil raad ik je aan dit boek te lezen. Filip heeft er toch meer verstand van dan ik.

Doctor Khumalo Will See You Now - Podcast Naamgever van dit deel van de blog, maar ook zeker de moeite van het luisteren waard. Gaat onder andere over de bijzondere bijnaam en carrière van de Zuid-Afrikaanse voetballer Doctor Khumalo.

Green Street Hooligans - Film Grote kans dat je ‘m al eens gezien hebt, maar een mooi voorbeeld van het groepsgedrag dat voetbalsupporters vertonen en hoe makkelijk je hierin meegezogen wordt.

That Final Day - Documentaire Gecanceld of niet, toch weer een Tom Egbers-productie tussen de aanraders. Prachtige docu over de laatste speeldag in de League Two, waarbij zowel Swansea als Exeter nog kan degraderen naar de amateurs.

We doen het gewoon zelf - Documentaire Geen idee waarom het alleen op Facebook te bekijken is, maar een erg leuk gemaakte docu over hoe KV Mechelen van de voetbaldood gered werd. Met Aad de Mos in de rol van slechterik.

Once in a lifetime - Copa90 documentaires Jahaaa, weer iets van Copa90 en van Eli Mengem, maar ook dit is gewoon weer raak. Drie korte docu’s over once in a lifetime successen van kleine clubs in Europa. Mooie kritiek ook op het moderne voetbal met elk jaar dezelfde kampioenen en Champions League-finalisten en tribunes vol met toeristen met iPads.